Κάθε Σάββατο, έχουμε την τιμή να φιλοξενούμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Θοδωρή Γεωργάκη “Λευκαδίτικα Λαϊκά Μουσικά Μονοπάτια“
ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΛΕΥΚΑΔΑ!
Προαναφερθήκαμε στην κορυφαία και κομβική χρονολογία του 1684, όταν η Λευκάδα είναι, ουσιαστικά, το πρώτο Ελληνικό μέρος που απελευθερώνεται απ’ την τουρκοκρατία και τότε, μαζί με την ελεύθερη κοινωνική ζωή στο νησί, έστω και κάτω απ’ την επικυριαρχία των Ενετών, ουσιαστικά δημιουργούνται οι δύο Μουσικοί δρόμοι του νησιού, αυτός της Χώρας και ο άλλος των Χωριών. Εδώ, στο πονημά μας, επικεντρωνόμαστε στην Μουσική Πορεία των Χωριών, την οποία θα διακρίνομε σε δύο υποπεριόδους, και έχομε τους λόγους μας γι αυτή την χρονική διαίρεση, σε ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ, πριν το 1940, και ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ, γιατί, φρονούμε, πως υπάρχει ένα διάστημα χρονικό στο οποίο οι κοινωνικοί, οικονομικοί και πολιτιστικοί παράγοντες, που επηρεάζουν άμεσα και την μουσική πορεία ενός τόπου, γνωρίζουν στο νησί μας μια πρωτόγνωρη μεταβλητότητα…
Προπολεμικά, αυτό το αέναο γίγνεσθαι της Λευκαδίτικης Μουσικής Παράδοσης, βαδίζει στθερά το δρόμο του αυγατέματος. Υπάρχουν χιλιάδες κάτοικοι στο νησί, ξεπερνούν τους τριάντα χιλιάδες, μόνο τα τρία μεγάλα κεφαλοχώρια, Άγιος Πέτρος, Καρυά και Σφακιώτες, αριθμεί το καθένα πάνω από διόμυσι χιλιάδες κατοίκους, ενώ, ακόμη και τα μικρότερα χωριά, κανένα δεν υπολείπεται των τετρακοσίων κατοίκων! Αυτή η πληθυσμιακή έκρηξη του νησιού συμπαρασύρει και την μουσική του έκρηξη! Ο Λευκαδίτης γλεντά με το παραδοσιακό απ’ τα Βυζαντινά ακόμη χρόνια δίδυμο του ζουρνά και του νταουλιού, δυο όργανα που κατασκευάζονται με μηδενικό σχεδόν κόστος και πανεύκολα, στα οποία προσθέτει το βιολί και το λαούτο. Διασκεδάζει στο πανηγύρι του πολιούχου του χωριού του, στους γάμους και στις μεγάλες γιορτές, μα υπάρχουν χωριά που διασκεδάζουν και κάθε Κυριακή απολείτουργα, όπως τα δύο πιο σπουδαία μουσικά χωριά της Λευκάδος, ο Αλέξανδρος και ο Άγιος Πέτρος, γι αυτή την μουσική ιδιαιτερότητα των οποίων θα αναφερθούμε αναλυτικότερα! Συγχρόνως ο Λευκαδίτης δημιουργεί, πάνω στο μοντέλο του αυοσχεδιασμού και της έμπνευσης, νέα τραγούδια, ερωτικά, του γάμου, σκωπτικά, ακόμη και μοιρολόγια, τα πλείστα των οποίων καταγράφομε στο παρόν πόνημά μας.
Μεταπολεμικά τα πράγματα αλλάζουν, αν όχι χειροτερεύουν. Η Κατοχή έχει εξουθενώσει κυριολεκτικά το νησί απ’ την πείνα και τις στερήσεις. Έπειτα ο εμφύλιος πόλεμος, τον οποίο γνώρισε το νησί με σαφώς μεγαλύτερη ένταση από άλλα μέρη της χώρας, άφησε πολλαπλά τραύματα στο ανθρώπινο δυναμικό, όσο και στην πρωτογενή οικονομία του νησιού… Για να ακολουθήσουν οι δύο μετεμφυλιακές δεκαετίες 1950 και 1960, όταν το νησί μας <<ερήμωσε>> κυριολεκτικά και μεταφορικά. Η φτώχεια και οι πολιτικές διώξεις των αγωνιστών της Αντίστασης και των Δημοκρατικών πολιτών, πέραν απ τους στρατωνισμούς στα γνωστά ερημονήσια, οδήγησαν ένα τεράστιο κομμάτι των Λευκαδίων είτε στην ξενητιά, είτε στην αστυφιλία, όπου ευκολώτερα <<κρύβονταν>> απ’ τις επιβουλές των επιτηδείων… Μόνο στην Αθήνα εγκατάσταθηκαν περί τις δεκαπέντε χιλιάδες Λευκαδίων! Άνοιξαν, συνάμα, οι ανθρωποδυναμικές αγορές της Γερμανίας, του Καναδά, της Αμερικής και της Αυστραλίας και έφυγε ότι πιο πολύτιμο υπήρχε στο νησί, το δυναμικό στοιχείο της νιότης… Έπειτα ο πρωτογενής τομέας, πέραν απ’ τον απλό προσπορισμό για την επιβίωση της Λευκαδίτικης οικογένειας, ελάχιστα προσέφερε στον οικογενεικό κορβανά, ενώ και στον τομέα της οικοδομής, που αποτέλεσε την λοκομοτίβα της Ελληνικής ανάπτυξης απ’ τις αρχές της δεκαετίας του 1960, η Λευκάδα έμεινε πάρα πολύ πίσω, ώστε να δώσει τέτοια μεροκάματα στο εναπομείναν δυναμικό της, αφού η οικοδομή στο νησί αρχίζει να αναπτύσσεται με καλούς ρυθμούς μετά το 1980.
Ακριβώς αυτή η οικονομικοκοινωνική κατάσταση επηρεάζει άμεσα και καθοριστικά και τα μουσικά πράγματα στο νησί. Ο προπολεμικός οργασμός ανακόπτεται και μόνο τα δύο προειρημένα χωριά, ο Αλέξανδρος και ο Άγιος Πέτρος, συνεχίζουν τον μουσικό τους δρόμο με πληθώρα οργανοπαιχτών και λαϊκών πανηγυριών! Όχι τυχαία, αφού, ο μεν Αλέξανδρος έχει το χρυσοφόρο βουνό των Σκάρων με τη μεγάλη κτηνοτροφική παραγωγή, ενώ ο Άγιος Πέτρος τον εξ ίσου χρυσοφόρο Κάμπο του, με την μαύρη σταφίδα να προεξάρχει των παραγωγών. Σαφέστατα και συνεχίζεται η μουσική παράδοση και στα άλλα χωριά, γιατί ο Λευκαδίτης δεν έπαψε και δεν σταμάτησε και να γιορτάζει την εκκλησιά του, αλλά και τον γάμο των παιδών του, μα όχι στην προπολεμική ένταση, περιοριζόμενος μόνο στο πανηγύρι του πολιούχου του χωριού του και στους γάμους, όταν αυτοί συνέβαιναν…
Έχομε αναφερθεί στο παρόν πόνημα, πως ένας απ’ τους καθοριστικούς παράγοντες, που επηρεάζουν την μουσική πορεία ένός τόπου, είναι ο οικονομικός παράγοντας. Για τούτο χρησιμοποιήσαμε ανωτέρω το 1980 σαν κομβική χρονολογία στα μεταπολεμικά μουσικά πράγματα της Λευκάδος. Φρονούμε πως, απ’ την χρονολογία αυτή και εφεξής ξεκινά για το νησί μας η μεγάλη οικονομικοκοινωνική αλλαγή με την σταδιακή μετάβαση απ’ τον πρωτογενή τομέα της αγροτιάς σε αυτόν τον τριτογενή τομέα των υπηρεσιών, τον τουρισμό, για να ολοκληρωθεί στις μέρες μας, όπου σχεδόν όλο το νησί κινείται στον αστερισμό αυτού του τριτογενούς τομέα! Αυτή η μετάβαση βελτίωσε θεαματικά την οικονομία του νησιού, δημιουργόντας μια μεγάλη ρευστότητα στην τοπική οικονομία, με άμεση συνέπεια την κατακόρυφη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του Λευκαδίτη. Έτσι η οικονομική άνοδος, σε συνδυασμό και με την βελτίωση των υλικοτεχνικών υποδομών του νησιού, άλλαξε ριζικά τον τρόπο ζωής στο νησί και συνεπώς και την μουσική πορεία. Κάτω απ’ τις νέες αισθητά βελτιωμένες οικονομικές συνθήκες δημιουργήθηκαν Πολιτιστικοί σύλλογοι σχεδόν σε κάθε χωριό, το ίδιο και στην Χώρα με τεράστιους Μουσικοχορευτικούς Συλλόγους και με την ΑΓΙΟΜΑΥΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΕΑ να δίνει τον Επτανησιακό τόνο. Συνοπτικά, φτάνομε στις μέρες μας με μια κατακόρυφα αναβαθμισμένη μουσικά Λευκάδα, με τα Χωριά του νησιού να μπορούν άνετα να διοργανώνουν, πια, ανοιχτά πανηγύρια και μουσικές εκδηλώσεις, ιδίως τους θερινούς μήνες, τα περίφημα πολιτιστικά καλοκαίρια, που συγκεντρώνουν, πέραν του τοπικού στοιχείου, και στοιχείο υπερτοπικό, αλλά και τουριστικό κοινό!
Κουβαλώντας πέτρες για τις λιθιές με την ζευγέρα! (Φωτο Φρίτζ Μπέργκερ)
Εμείς οι σμιλευτές της γης και της πέτρας
Εμείς οι ακάματοι σκαπανείς του λαϊκού μας πολιτισμού
Που την καρδιά μας δώκαμε στων γενιών το αυγάτεμα
Κεντρώσαμε μ’ αγάπη την αγριλίδα του βουνού
Πέτρα την πέτρα δομήσαμε τις αγαλμάτινες λιθιές
Σπειρί – σπειρί μαζώξαμε τις άγιες μας ελιές
Με την βροχή στους ώμους ανάλαφρη καρπέτα
Τον πόνο, την χαρά, τον έρωτα, στα χείλη μας τραγούδι
Στα πανηγύρια της καρδιάς μας σε ξεφαντώσαμε ζωή!
Θ. Γ
Πανηγύρι στην Βαυκερή
Του Αγίου Διονυσίου στο Πινακοχώρι!
Ο ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΚΟΝΤΟΜΙΧΗΣ ΚΑΙ Η ΦΟΛΚΛΟΡΙΚΗ ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΗ
Κατά το μεταπολεμικό γλίσχρο και δύσκολο διάστημα, (1950 – 1980), της Μουσικής παράδοσης της Λευκάδος, συνέβησαν, όμως, δυο σημαντικά πράγματα, τα οποία αμφότερα, λειτούργησαν σαν κιβωτός σωτηρίας για την Λευκαδίτικη μουσική διαδρομή. Πρώτον. Εμφανίζεται στο προσκήνιο ένας εμπνευσμένος Λευκαδίτης των γραμμάτων ο φιλόλογος Πανταζής Κοντομίχης, ο οποίος, πέραν απ’ την καταγραφή με αυτοπρόσωπη παρουσία στα χωριά μας των λαογραφικών εκφάνσεων του νησιού, φροντίζει πάνσοφα να καταγράψει και τα τραγούδια, που ακούγονταν στο νησί, είτε γνωστά στο πανελλήνιο, που τραγουδιόνταν και χορεύονταν και στην Λευκάδα πάνω σε παραλλαγές, είτε αυθεντικά Λευκαδίτικα τραγούδια, όπως χαρακτηρίζονται απ’ την πρωτοτυπία του θέματος και απ’ την Λευκαδίτικη ντοπιολαλιά. Ο Πανταζής Κοντομίχης προχωρεί σε αυτή την καταγραφή την πιο κρίσιμη εικοσαετία, (1955 – 1975) και δέχεται τα ακούσματα και τα τραγούδια, τραγουδισμένα α καπέλα, από εκατόν έξι (!) ηλικιωμένους Λευκαδίτες και Λευκαδίτισσες, πράγμα που διασφαλίζει εκατό τοις εκατό την Λευκαδίτκη αυθεντικότητά τους.
Είναι τραγούδια του έρωτα, του γάμου, μοιρολόγια, της τάβλας, της παλικαριάς, σκωπτικά, παραλογές και άλλα! Αυτά τα τραγούδια του Πανταζή Κοντομίχη, αλλά και τα προσωπικά μας βιωματικά ακούσματα και τις προσωπικές μας συλλογές ακόμη και απ’ την παιδική ηλικία, μα και κάποια που φέρνει στο φως για πρώτη φορά η παρούσα έρευνα μας, θα τα συμπεριλάβομε στο παρόν πόνημα με την ευχή και ελπίδα… Αν κάποτε και στα πλαίσια του αέναου γίγνεσαθαι της μουσικής παράδοσης <<ντυθούν>> μελωδικά, γιατί αυτή θα είναι η συνεισφορά της δικής μας γενιάς στην συνεχώς εξελισσόμενη μέσα στις συνθήκες της κάθε εποχής μουσική παράδοση, και αυτά τα τραγούδια να αποτελέσουν, σε ρυθμό χορευτικό πάνω στους δύο πανάρχαιους Λευκαδίτκους χορούς μας, τον συρτό και τον μπάλλο, να αποτελέσουν τη νέα ενιαία Μουσικοχορευτική Ταυτότητα της Λευκάδος!
Δεύτερο καθοριστκό στοιχείο στα μουσικά πράγματα της Λευκάδος, αυτή την πτωχή μεταπολεμική περίοδο, που εξετάζομε, είναι η είσοδος του φολκλόρ στα μουσικά μας πράγματα, και σαν <<κιβωτός σωτηρίας της μουσικής μας παράδοσης>>, αλλά και σαν σκηνοθετημένη παράδοση, ξεκομμένη απ’ το φυσικό και κοινωνικό της περιβάλλον… Είναι το πρόβλημα που ερευνούν και στο οποίο εστιάζουν πολλοί ειδικοί περί τα μουσικά μας πράγματα πανελλήνια… Διότι, άλλοι μεν θεωρούν ότι η Φολκλορική <<εισβολή>> στην παράδοση είναι φυσιολογική και στηρίζεται στην αλλαγή των κοινωνικοπολιτισμικών δεδομένων, η οποία, συνακόλουθα, φέρνει και την αλλαγή των πολιτισμικών αγαθών, άλλοι δε, με τους οποίους συντασόμεθα και προσωπικά, θεωρούν ότι η μουσική παράδοση σε μορφή φολκλόρ τυποποιείται, στυλιζάρεται και αλλλοιώνεται, μακριά απ’ το κοινωνικό και φυσιoκρατικό της περιβάλλον. Στο φολκλορικό, λοιπόν, φεστιβάλ της Λευκάδος, το οποίο ξεκινά απ’ τα τέλη της δεκαετίας του 1950, με ψυχή και δομήτορα τον ΟΡΦΕΑ, φαίνεται, πως συμβαίνει ουσιαστικά η πρώτη προσπάθεια συστηματοποίησης των Παραδοσιακών Λευκαδίτικων τραγουδιών και χορών. Ειδικότερα το καλοκαίρι του 1962 οι πολιτιστικοί σύλλογοι του νησιού βάζουν νέα στοιχεία και εμπλουτίζουν το φεστιβάλ με θεατροποιημένα δρώμενα, όπως ο χορός με τις βαρέλες ή τις τσετζερέδες στο κεφάλι. Αυτές οι καινοτομίες στην παρουσίαση των παραδοσιακών χορών του νησιού δίνουν το έναυσμα στους τότε ιθύνοντες του φεστιβάλ, να προχωρήσουν σε μια πιο εμπεριστατωμένη φορμοποίηση του Λευκαδίτικου Παραδοσιακού Μουσικού Υλικού. Έτσι τo 1965 ζητήθηκε απ’ τον Μουσικοφιλολογικό όμιλο ΟΡΦΕΑΣ, ο οποίος ξεκάθαρα, για να είμαστε ακριβοδίκαιοι, και στις μέρες μας είναι ο ομφαλός και το σημείο μουσικής αναφοράς για την Λευκάδα, να παρουσιάσει τους παραδοσιακούς χορούς και τραγούδια του νησιού ηχογραφημένους. Ακριβώς αυτή την χρονιά, φαίνεται πως έχομε την εκκίνηση, την παγίωση της μουσικής και χορευτικής φόρμας των Λευκαδίτικων παραδοσιακών χορών του νησιού, όπως φτάνει στις μέρες μας. Την σπουδαία αυτή μουσική <<λειτουργία>> για το νησί, που έκτοτε καθιερώθηκε, δημιούργησε ο έξοχος χοροδιδάσκαλος του ΟΡΦΕΑ Ξενοφώντας Αθανίτης με την βοήθεια της χορογράφου Κας Δημόγλου, η οποία κατάγονταν απ’ την Ρόδο.
Έκτοτε μεσολάβησαν σχεδόν εξήντα χρόνια και παραμένουμε σταθεροί στην διατήρηση του κορμού αυτής της μουσικοχορευτικής λειτουργίας, σίγουρα, όμως, έχουν επέλθει και αλλαγές, είναι οι περίφημες παραλλαγές, το οξυγόνο, τελικά της Λαϊκής Δημοτικής μουσικής! Σε αυτή την διαρκή παραλλαγή των παραδοσιακών τραγουδιών, γίνεται αντιληπτό πως, ο αυτοσχεδιασμός είναι το απαραίτητο στοιχείο της παραδοσιακής μουσικής, δίνοντάς της μια αδιάλειπτη ροή και συνέχεια. Κυρίως αυτός ο αυτοσχεδιασμός ήταν το οξυγόνο στις ζυγιές των λαϊκών οργάνων που έπαιζαν στην ύπαιθρο Λευκάδα! Πήγαιναν παρέκει το κάθε τραγούδι, το προσάρμοζαν στα μέσα του τόπου και του χρόνου, το παρέδιδαν εξαγνισμένο στο πλήθος των πανηγυριωτών βάζοντας την προσωπική του σφραγίδα ο οργανοπαίχτης. Πρόκειται γι αυτό το αέναο μουσικό γίγνεσθαι στις φυσικές του συνθήκες!
Έτσι αγάλλεται και ψυχαγωγείται ο Λευκαδίτης, σαν ακούει τον βροντόλαλο Μπάλο, την Πατινάδα της Νύφης, την Μηλιά με τα τρία πάσα, τα Καραβάκια, το Μπαρμπουνάκι, τον Θειακό, την οργανική Λεμονιά, τον Γιάννο τον Μαραθιανό, τον Συρτό και τον Στητό, αλλά και μια πλειάδα άλλων Λευκαδίτικων χορευτικών τραγουδιών σε ρυθμό Συρτού και Μπάλλου, (στην Λευκάδα δεν υπάρχει λαϊκή δημιουργία τσάμικου χορού, γιατί απλά δεν έχει το ηρωικό Κλεφταρματωλικό εκείνο στοιχείο, που ουσιαστικά γιγάντωσε τον Τσάμικο χορό στην χώρα μας), αυτή την πλειάδα των νέων αυθεντικών Λευκαδίτικων τραγουδιών, που η παρούσα φιλόδοξη έρευνά μας θα τα φέρει, ή θα τα επαναφέρει στο φως της δημοσιότητας…
Γνωρίζομε πως το όλο εγχείρημα τούτης της έρευνας μόνο εύκολο δεν είναι, τόσο σε ότι αφορά την ανεύρεση αυθεντικών πηγών, αφού εν έτει 2023 σήμερα, δεν υπάρχουν πλέον τόσοι ηλικιωμένοι, οι γεννηθέντες περί το 1900, ή τουλάχιστον μέχρι το 1930, που θα μπορούσαν να μας δώσουν πράγματα ζωντανά και βιωματικά για τα παραδοσιακά παλιά Λευκαδίτικα, χορό, μουσική και τραγούδι. Μα, το μεγαλύτερο εμπόδιο, κατά την γνώμη μας και την ταύτισή μας με την δεύτερη των ανωτέρω θεωριών, είναι αυτό το αναγκαστικό, θα λέγαμε, φαινόμενο της μετάβασης, τις περισσότερες φορές, της παραδοσιακής μουσικής, αποξενωμένη απ’ το φυσικό ξωμάχικο και κοινωνικό περιβάλλον της, στο καθαρά φολκλορικό με την απαραίτητη σκηνική παρουσία και όσα αστικά γνωρίσματα την περιτυλίγουν. Πρόκειται, όντως, για ένα μεγάλο πρόβλημα, που αντιμετωπίζει ο κάθε φιλόδοξος ερευνητής της παραδοσιακής μουσικής. Ένα τέτοιο αντιπροσωπευτικότατο παράδειγμα είναι, αίφνης, ο δικός μας, ο Λευκαδίτικος χορός της Μηλιάς, ο οποίος πια δεν ακούγεται και δεν χορεύεται ζωντανά στα διάφορης μορφής Λαϊκά συμπόσια, πανηγύρια, γιορτές, γάμους, τραπέζια, γλέντια, αλλά μόνο έγινε κτήμα των πολιτιστικών συλλόγων και των φολκλορικών χορευτικών επιδείξεων… Όμως η επιστροφή στις γνήσιες και αυθεντικές ρίζες της μουσικής μας παράδοσης είναι ώριμο πια αίτημα των καιρών. Δεν μπορούμε να στηριζόμαστε μόνο στις φολκλορικές επιδείξεις, και να εννοούμε να τις ταυτίζομε απόλυτα με την παράδοση, η οποία, όπως πολλάκις προαναφέραμε, είναι ένα <<αέναο γίγνεσθαι>>, που συνδέεται στενά με το θέμα της βιούμενης πολιτισμικής μας ταυτότητας!
Είναι, πράγματι αυτό το εμπόδιο, που συνοψίζεται στο δυαδικό ερευνητέο σύστημα ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΦΟΛΚΛΟΡ, πολύ δύσκολο. Εμείς θα προσπαθήσομε να παρουσιάσομε, μέσα από έναν μεγάλο όγκο βιβλιογραφίας, αλλά και πάρα πολλών ζωντανών μαρτυριών, που συλλέξαμε απ’ την δεκαετία του 1970, κυρίως απ’ τα χωριά της Ορεινής Λευκάδος, μα και από σημερινούς συντοπίτες ηλικιωμένους, που διατηρούν ακόμη νωπή στην μνήμη την παράδοση των Λευκαδίτικων πανηγυριών, θα προσπαθήσομε, λοιπόν, να παρουσιάσομε αυτόν τον Λαϊκό Μουσικό πλούτο του νησιού στην πρωτογενή παραδοσιακή του μορφή, έτσι όπως δημιουργήθηκε και αυγάτεψε στην ύπαιθρο χώρα του νησιού και έθρεψε πνευματικά και ψυχαγωγικά γενιές και γενιές τίμιων Αγιομαυριτών ξωμάχων. Θα παρουσιάσομε τα χορευτικά τραγούδια, ακόμη και αν γνωρίζομε πως η σύγχρονη φολκλορική τεχνοκρατική αντίληψη, κατά κάποιον τρόπο, μαζί τους <<μιζεριάζει>>, και θέλει υπερπαραγωγές και σκηνικούς εντυπωσιασμούς… Όμως η Λευκαδίτικη Μουσική Παράδοση, για εμάς, δεν είναι ΕΠΙΔΕΙΞΗ, είναι καθάρια και αμόλευτη ψυχαγωγία, θα επαναλάβομε, ενός λαού, που, παρά την σκληροτράχηλη βιωτή του, <<Για το έρμο το ψωμί>>, κατά των παμμέγιστο Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, δεν παράλειψε ποτέ να φροντίσει και για την <<Έρμη του την ψυχαγωγία>>, θα λέγαμε εμείς, με έναν πλούτο Λαϊκών Μουσικών Δραστηριοτήτων και Ενατενίσεων…
Φολκλορικός χορός του ΟΡΦΕΑ, την δεκαετία του 1960
Γνήσιο, ατόφιο και αμόλευτο λαϊκό πανηγύρι στους Αγίους Πατέρες, στα 1964!